Παρουσίαση της σειράς "Έκκεντρη Ιστορία" στην έκθεση βιβλίου Θεσσαλονίκης

Είναι μεγάλη χαρά και τιμή για μένα, τον επιστημονικό υπεύθυνο της σειράς «Έκκεντρη ιστορία - ιστορία από το περιθώριο», να βρίσκομαι στην αγαπημένη αυτή πόλη και στον φιλόξενο αυτό χώρο, μαζί με τον εκδότη του «Ταξιδευτή» Κώστα Παπαδόπουλο, μαζί με ορισμένους από τους συγγραφείς (τους κκ. Αγτζίδη, Λαμπάτο και Λεμονίδου) και βεβαίως μαζί με τους καταξιωμένους συναδέλφους –όλους Θεσσαλονικείς- που θα παρουσιάσουν τα πέντε βιβλία της εν λόγω σειράς (τέσσερα που έχουν ήδη εκδοθεί και ένα που πρόκειται να εκδοθεί μέσα στον Μαϊο). Όλοι μας αναζητούμε μια γόνιμη επικοινωνία μαζί σας, μια πρόσβαση στις αναγνωστικές σας επιλογές και συνήθειες.

Ευχαριστώ θερμά και εσάς που ανταποκριθήκατε στην πρόσκλησή μας και τους ομιλητές: την κυρία Βαμβακίδου και τους κυρίους Μηταφίδη, Μαραντζίδη και Γαγανάκη.

Ευελπιστώ ότι στο λίγο χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας θα καταφέρουμε να δώσουμε τις συντεταγμένες των πέντε βιβλίων, καθώς και να περιγράψουμε τις επιστημολογικές, ιστοριογραφικές και ιδεολογικές αφετηρίες της όλης προσπάθειας.

Πριν από όλα όμως, αισθάνομαι την ανάγκη να αφιερώσω την αποψινή εκδήλωση στη μνήμη του Σπύρου Ράση, σημαντικού ιστορικού και κοινωνιολόγου της εκπαίδευσης, ευαίσθητου διανοητικού ιστορικού, ακαδημαϊκού δασκάλου που τίμησε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και υπήρξε για εμάς τους νεώτερους συναδέλφους-του πρότυπο στον καλό αγώνα για την ιστορική έρευνα, την πνευματική χειραφέτηση της νεολαίας και τη σύνδεση θεωρίας και πράξης.

 Γενέθλια στιγμή της εκδοτικής περιπέτειας που σας παρουσιάζουμε είναι η έκδοση το 2007 του βιβλίου για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στο ελληνικό σχολείο. Βιβλίου μοναδικού –επιτρέψτε μου να πω- έως σήμερα στην ελληνική βιβλιογραφία, λόγω της θεματολογίας αλλά και της ιδιαιτερότητάς του, όπως ευθύς εξαρχής είχαν επισημάνει αφενός μεν η έγκριτη βιβλιοκριτικός Κατερίνα Σχινά στο ειδικό τότε ένθετο της Ελευθεροτυπίας, αφετέρου δε εκπαιδευτικοί, διανοούμενοι και ιστορικοί, όπως ο Τριαντάφυλλος Μηταφίδης, η Χριστίνα Κουλούρη και η Οντέτ Βαρών-Βασάρ.

Στο σύντομο, αλλά τόσο ενδιαφέρον -μέχρι στιγμής- διανοητικό και εκδοτικό αυτό ταξίδι είναι πολύτιμη η συνδρομή του εκδότη Κώστα Παπαδόπουλου. Παρά τη διάχυτη κρίση της αγοράς του βιβλίου και τον πληθωρισμό των τίτλων, όπως επίσης παρά τον περιορισμό –πλην εξαιρέσεων- της δημόσιας ορατότητας του επιστημονικού ιστορικού βιβλίου και την ενασχόληση με αυτό μόνο σε περίκλειστες ειδικές κοινότητες, ο εκδότης μας δεν επικαλέστηκε ποτέ κριτήρια εμπορικότητας ή ιδεολογικής δυσαρμονίας των εγχειρημάτων των συγγραφέων με τις απόψεις τις δικές του ή της πλειονότητας του δυνητικού αναγνωστικού κοινού, για να σταματήσει ή να εκτρέψει τον πλου των «συν-ταξιδευτών» του. Τον ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή και χαίρομαι που με τιμά με τη φιλία του.

Συγχωρείστε μου, παρακαλώ, τον προγραμματικό αλλά αναγκαίο, κατά τη γνώμη μου, τόνο σε όσα θα πω στη συνέχεια.

Η σειρά «Έκκεντρη ιστορία-ιστορία από το περιθώριο» -όχι πάντως «ιστορία από την κλειδαρότρυπα», όπως ίσως θα επέβαλαν τα εμπορικά και κοινωνικά ήθη της άχαρης εποχής μας- απορρίπτει αξιωματικά τις παθογένειες και την επιστημολογική αφέλεια του παραδοσιακού προτύπου της θετικιστικής – εμπειριστικής ιστοριογραφίας. Αναφέρομαι στο πρότυπο εκείνο που αρνείται ή σχετικοποιεί την ιστορικότητα του ιστορικού λόγου ταυτίζοντας ιστορική ερμηνεία και ιστορική πραγματικότητα. Οι συντελεστές της σειράς δεν αντιλαμβάνονται δηλαδή την ιστορική γραφή ως κάτοπτρο της ιστορικής πραγματικότητας ή ως «ανοικτό παράθυρο», που διασφαλίζει τάχατες την άμεση οπτική πρόσβαση του ιστορικού στο ίδιο το παρελθόν.

Όμως, παράλληλα, αν και θεωρούν καταστατική / γενετική τη διαμεσολαβητική λειτουργία των ιστορικών πηγών και του ιστορικού λόγου στην ανασύνθεση της ιστορικής πραγματικότητας, οι συντελεστές της σειράς αυτής αμφισβητούν και το αντίθετο επιστημολογικό και ιστοριογραφικό πρότυπο του ριζικού κονστρουκτιβισμού. Το πρότυπο το οποίο καταργεί σχεδόν την αναφορική λειτουργία της ιστορικής γνώσης σε σχέση με την πραγματικότητα που επιχειρεί να περιγράψει, να αναλύσει και να ερμηνεύσει. Το πρότυπο που υπερθεματίζει τη μυθοπλαστική και ιδεολογική διάσταση των ποικίλων αναφορών στο παρελθόν και εγκλωβίζεται στον ιδιότυπο φετιχισμό των πληθυντικών αλλά ασύμβατων φωνών του, όπως και στην υπεράσπιση της δημιουργικής αυθαιρεσίας του ιστορικού.

Επιλέξαμε, όπως αντιλαμβάνεστε, να σταθούμε στο επισφαλές μεταίχμιο δύο κόσμων. Να αναζητήσουμε εναλλακτικούς, αλλά δύσβατους και σκολιούς δρόμους. Στον πόλεμο των ιδεών αποφασίσαμε να βάλλουμε εναντίον δύο πολύ ισχυρότερων αντιπάλων, αλλά αναπόφευκτα και να βληθούμε από αυτούς με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Πάντως, όπως βλέπετε, ακόμα ζούμε και δημιουργούμε διεκδικώντας μεγαλύτερη ακαδημαϊκή και δημόσια ορατότητα!

Η σειρά μας προσεγγίζει κατ’ εξοχήν το επίμαχο και τραυματικό παρελθόν και επικεντρώνεται στα ιστορικά φαινόμενα και γεγονότα που σηματοδοτούν τομές, ρήξεις και λύσεις της συνέχειας, όπως ο Εμφύλιος πόλεμος. Μάλιστα οι προσεγγίσεις αυτές γίνονται από οπτικές γωνίες –θεματολογικά, πραγματολογικά και μεθοδολογικά- μη συμβατικές, μη ορθόδοξες, παρεκκλίνουσες, έκκεντρες. Αν θέλετε, ενδεχομένως και περιθωριακές.

Για εμάς γνώμονας της ιστορικής ανάλυσης δεν είναι ο ισχυρός, ο νικητής και ο κυρίαρχος. Ούτε όμως είναι η απολιθωμένη και υποστασιοποιημένη επίσημη μνήμη του έθνους-κράτους, του κόμματος, της εθνοπολιτισμικής ομάδας, των ποικίλων μειονοτήτων. Μια μνήμη συμπαγής και στεγανή, που συγκροτείται ως γενεαλογία ή ως σχήμα αδιάσπαστης συνέχειας, με προφανή ή λανθάνοντα σκοπό είτε να δικαιώσει είτε να απονομιμοποιήσει το παρόν.

Απεναντίας, γνώμονας της ιστορικής ανάλυσης είναι για εμάς η μικροκλίμακα, η ανάδειξη των αποσιωπήσεων, οι εσωτερικές αντιφάσεις, οι αντινομίες, η σημαίνουσα ρωγμή, η ενδεικτική περίπτωση, το θύμα, ο περιθωριοποιημένος και ο περιθωριακός, ο άρρωστος και ο παραβατικός, ο λησμονημένος, ο κατεχόμενος από την οδυνηρή και «φραγμένη» μνήμη (για να θυμηθούμε και την ορολογία του Paul Ricoeur), ο προσηλωμένος στο ιστορικό ή το δομικό τραύμα (για να επικαλεστούμε και τον Dominique LaCapra), ο ηττημένος.

Η σειρά μας παρακολουθεί, όπως είναι αυτονόητο για τους επαϊοντες, μια γενικότερη στροφή της σύγχρονης διεθνούς ιστοριογραφίας, που ευτυχώς τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει και ορισμένες αξιοπρόσεκτες νησίδες στην ελληνική.

Περατώνοντας, αισθάνομαι την ανάγκη να σας εξομολογηθώ κάτι: ως επιστημονικός υπεύθυνος της σειράς «Έκκεντρη ιστορία – ιστορία από το περιθώριο» καμαρώνω επειδή, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, δεν θυσιάσαμε την καινοτόμο και εκ των πραγμάτων επισφαλή ιστορική έρευνα στο βωμό των ιδεολογικοπολιτικών σκοπιμοτήτων και των ιστοριογραφικών περιχαρακώσεων των καιρών. Καμαρώνω που η σειρά που διευθύνω αρμενίζει κόντρα στο κυρίαρχο ρεύμα των αγκυλώσεων και των ποικιλώνυμων ορθοδοξιών, κόντρα στο διάχυτο κλίμα ενός νέου «ψυχρού πολέμου» που ταλανίζει ένα μεγάλο τμήμα της σύγχρονης ελληνικής ιστοριογραφίας. Καμαρώνω που η σειρά μας είναι πολυπρισματική, πολύχρωμη, δημιουργικά ετερόδοξη, αναιρετική, απομυθοποιητική, σε τελική ανάλυση «σωκρατική». Οι επιστημολογικές και ιστοριογραφικές διαφοροποιήσεις τόσο των συγγραφέων της σειράς όσο και των ομιλητών που αμέσως μετά θα πάρουν το λόγο το αποδεικνύουν περίτρανα.

Διανύουμε μια ειρωνική εποχή διαψεύσεων και πολυθεϊσμού αξιών. Ενδεχομένως ο μόνος δρόμος που απομένει στην ιστοριογραφία να ακολουθήσει μέσα στη διάχυτη πολυμορφία και ρευστότητα των καιρών είναι ακριβώς αυτός της προετοιμασίας και της βίωσης μιας γενικευμένης συνθήκης ελεύθερου διαλόγου μεταξύ των ιστορικών. Από την συνθήκη αυτή θα εξαιρούνταν εξ ορισμού μόνον όσοι δολίως μετέρχονται τους κώδικες της ιστορικής επιστήμης ή τέχνης για να βάλουν εναντίον της ίδιας της ιστορικής αλήθειας, της ίδιας της ερευνητικής δεοντολογίας, των ίδιων των καταστατικών αξιών του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού: της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Όλοι οι άλλοι οφείλουμε να επικοινωνούμε αναζητώντας την πληρέστερη ερμηνεία. Η επίγνωση της συσίφειας διάστασης της ιστορικής ερμηνείας πρέπει να μας ενώνει. Όχι να μας χωρίζει.